Geschiedenis van de Rebetiko
Rebetiko heeft een lange traditie. Oorspronkelijk komt Rebetiko uit Klein-Azië, het huidige Europese deel van Turkije van Izmir tot Istanboel. De hoogtijdagen van de Rebetiko zijn de eerste helft van de 20e eeuw. Na de Tweede Wereldoorlog en de Griekse burgeroorlog slaat de Rebetiko een andere weg in en wordt de muziek voor een groter publiek geschikt gemaakt, met het opkomende toerisme in Griekenland verandert de Rebetiko nog sneller in een lichter genre en verliest het een deel van zijn charme. Vanaf de jaren 80 van de 20e eeuw tot nu zie je echter een revival van de Rebetiko, oude opnames worden heruitgebracht en moderne artiesten spelen de Rebetiko op authentieke wijze. Hieronder volgt een chronologisch overzicht met een toelichting per periode en voorbeelden van Rebetiko liederen.
1922 – 1931: De vluchtelingenbleus
1932 – 1936: culturen vermengen zich in Piraeus
1936 – 1941: Metaxás oorlog tegen Rebetiko
1941 – 1944: Griekenland verpletterd door de Nazi’s
1944 – 1949: Griekse burgeroorlog
1950 – 1960: Rebetiko in den vreemde
1960 – 1966: Rebetiko wordt Laiko verwestering en commercialisering
1967 – 1974: opnieuw donkere tijden, het Griekse kolonelsregime
1974 – 1980: herleving van de Rebetiko en terugkeer naar democratie
1980 – heden: de Rebetiko blijft, Griekenland wordt een modern EU-land
1922 - 1931: De vluchtelingenbleus
De Rebetiko van 1922 – 1932 bezingt de ellende die de vluchtelingen uit Smyrna, het huidige Izmir in Turkije, meemaken wanneer ze moeten vluchten vanwege de bevolkingsruil tussen Griekenland en Turkije. Dieptepunt is de grote brand van Smyrna in september 1922. De vluchtelingen komen terecht in de Griekse havensteden Thessaloniki, Piraeus en Athene. Voor de Rebetiko betekent dat echter de eerste bloeiperiode. Veel mensen bezongen hun ellende en heimwee in de taverne’s en hasjtenten in de havens. De muziek had een oosterse stijl en veel Turkse invloeden. De orkestjes bestaan meestal uit wat slagwerk en één of meerdere violen. Pas vanaf het begin van de jaren 30 kreeg de bouzouki een grote rol in de Griekse muziek. Hiernaast volgt een voorbeeld van een lied in Smyrna stijl.
Ik ben een vluchteling
Ik ben een vluchteling,
Dat zeg ik u,
Uit Smyrna gegooid,
Nu huil ik altijd,
Refrein:
In armoede en rijkdom,
leerde ik de outi spelen,
In het café Aman.
*1e maal: Ah aman,aman (Griekse uitroep, van Turkse origine, ach en wee)
*2 maal: h giavroum aman (variant op de eerste uitroep)
Als ik de Taxim speel,
leef ik helemaal op i(Vrije vert.)
Dan herinner ik mijn vaderland,
en smelt ik, vol van verlangen.
refrein 3 maal
1932 - 1936: culturen vermengen zich in Piraeus
Vanaf 1932 verandert de Rebetiko onder invloed van de vermenging van culturen. De vluchtelingen integreren en werken samen met de Griekse bevolking in de havensteden van Griekenland, dus ook in Piraeus. In Piraeus ontstaat de Piraeusstijl in de Rebetiko. De Piraeusstijl kenmerkt zich door een steeds grotere invloed van de Griekse volksmuziek, het oosterse karakter raakt op de achtergrond. Artiesten als Markos Vamvakáris en Yiorgos Batis worden populair, en met hen de bouzouki. Hiernaast weer een voorbeeld van Rebetiko in Piraeusstijl.
Frankenmeisje uit Syros
Een vurige vlam in mijn hart,
Het is of je me betoverd hebt,lief Frankenmeisje.
Ik zal je weer ontmoeten aan de oever,
Ik wil mezelf laven aan je kussen en strelingen,
Ik zal je meenemen naar Finika,Parakopi, Galisa en Delagratia tot ik er bij neerval,
Naar Pateli, naar Neochori en we zullen genieten in Alithini,
En romantiek beleven in Biskopo, mijn lieve Frankosyrisch meisje.
1936 - 1941: Metaxás oorlog tegen Rebetiko
De Rebetiko had zwaar te lijden. Tussen 1936 en 1941 zijn vele artiesten die Rebetiko speelden vervolgd en in strafkampen opgesloten. Dit had te maken met de thematiek die veel Rebetiko in zich had. Rebetiko kende namelijk ook een heel sub genre over drugsgebruik en het leven in de gevangenis. Tussen 1936 en 1941 werd Griekenland bestuurd door generaal Metaxás, een man met fascistische sympathieën. Hij wilde van Griekenland een land van tucht en orde wilde maken. Vooral over het gevangenisleven zijn enkele hartverscheurende liederen gemaakt, die ook op de website staan. Hiernaast weer een typisch voorbeeld van Rebetiko uit die tijd. Wilt u meer weten over Rebetiko over drugs of over Rebetiko in de gevangenis neem een kijkje op de themapagina’s.
De klaagzang van een junkie
Vanaf dat ik mijn dosis begon te roken,
Keerde de wereld me de rug toe en nu weet ik niet meer wat te doen,
Waar ik ook ben, waar ik ook ga zijn mensen me tot last,
Mijn ziel valt uit een en snakt naar rust,
Van snuiven, ging ik aan de naald,
En mijn lichaam begon langzaam te smelten,
Er was niets meer voor me in deze wereld,
Omdat de drugs me niets meer overlieten dan te sterven in de straten.
1941 - 1944: Griekenland verpletterd door de Nazi’s
Het bekendste Rebetiko lied uit die tijd is het lied van de springers. Dit lied gaat over de verschrikkelijke hongersnood die Griekenland tijdens de Tweede Wereldoorlog treft. Het Griekse verzet probeerde Duitse vrachtwagens met voedsel en brandstof te overvallen, dit met gevaar voor eigen leven.Zoals grote delen van Europa is Griekenland ook niet ontkomen aan de vernietiging door nazi Duitsland. Hoewel Griekenland door generaal Metaxás bondgenootschap met Italië pas een jaar later werd binnengevallen is de vernietiging er niet minder om.
De springers
Ze zijn jaloers, ze willen me niet goed gekleed zien,
ze zijn alleen gelukkig als ze me verslagen zien.
Ik zal springen, ik zal springen,
De reserve* zal Ik nemen.
Maar het zal altijd lukken, want ik spring,
van een Duitse wagen en ik zal het altijd delen.
Ik spring, ik spring,
ik pak je reserve af.
Benzine en petroleum jagen wij na,
Omdat het veel geld waard is,
en daar zullen we goed van leven.
Ik spring, ik spring,
ik pak je reserve af.
De Duitsers jagen ons na,
Maar we zullen niet naar ze luisteren,
we zullen springen,
Tot we sterven.
Ik spring, ik spring,
ik pak je reserve af.
*Reserve: het gaat hier om jerrycans met benzine, omwille van de tekst heb ik dit in het lied niet constant vol uitgeschreven. In het lied wordt steeds het Griekse woord voor “reserve” gebruikt.
1944 - 1949: Griekse burgeroorlog
Tijdens de donkere jaren van de Griekse burgeroorlog wordt een nieuwe artiest Vasillis Tsisánis beroemd in Griekenland. De mensen zijn somber gestemd, die stemming komt tot uiting in een hartverscheurend lied.
Het lied is erg bekend in Griekenland en heet een moeder zucht. Bij de bevrijding van Athene in 1944 is de ellende voor de Grieken nog lang niet voorbij. Als Hitler Duitsland verslagen is blijkt dat Griekenland speelbal van de grote mogendheden in de koude oorlog is geworden. Er wordt in Griekenland een bittere en gewelddadige strijd uitgevochten tussen communistische partizanen en rechtse krachten die het koninkrijk in Griekenland willen herstellen. De rechtse krachten worden gesteund door Engeland en de Verenigde Staten en de communisten vanuit voormalig Joegoslavië. Zoals altijd in een strijd is de gewone burger degene die het onderspit delft.
Een moeder zucht
Een moeder zucht,
dag en nacht vindt ze geen rust,
ze wacht op haar kind,
dat ze in geen jaren gezien heeft,
In haar wanhoop,
laat iemand haar weten,
dat de palikari*1 nog leeft,
en in ieder geval zal terugkeren,
Ze wacht geduldig,
en met verlangen in haar hart,
de lebendis*2 zal terugkeren,
uit zijn duistere xenitia*3,
*1: kerel
*2: levensgenieter
*3: vreemde land
1950 - 1960: Rebetiko in den vreemde
Rebetiko was in de periode 1950 – 1960 aan verandering onderhevig. Allereerst werd de muziek langzaam aan wat meer verwesterd en tegelijkertijd stonden er ook nieuwe artiesten op als Sotiría Béllou en Stelios Kazantzidis. Ook een nieuw thema, het thema van gastarbeiderschap kwam in de nieuwe Rebetiko voor. Veel Grieken gingen in de periode na de burgeroorlog uit Griekenland weg vanwege de moeilijke economische situatie. Vele Grieken trokken naar andere landen in West-Europa, naar Canada en naar de VS, zie het kaartje. Stelios Kazantzidis was representant van de muziek over Gastarbeidershap. Hiernaast vindt u een voorbeeld van een bekend lied over het lot van de gastarbeider.
In de fabrieken van Duitsland
In de fabrieken van Duitsland,
in de schachten van België,
zovele kinderen werken hard,
terwijl hun moeders huilen, oh zo eenzaam.
Refrein:
Het voelt boosaardig je land te verlaten,
het voelt boosaardig in den vreemde te leven,
het immigrantenschap neemt van ons weg,
de beste van onze kinderen.
In ver weg Australië,
en daar in Amerika,
in Canada, in Brazilië,
zovele kinderen, ja daar ook, zovele.
Refrein
Houd moed, jullie die je land verlaten hebben,
houdt hoop jonge dapperen, heb geduld,
Het schip, ach, van je terugkeer zal ooit terugkomen.
* Vertaald uit het Engels met elementen van de oorspronkelijke Griekse tekst zoals die door mij geïnterpreteerd is. Bron van Engelse vertaling: http://www.stixoi.info/stixoi.php?info=Translations&act=details&t_id=497
1960 - 1966: Rebetiko wordt Laiko verwestering en commercialisering
Langzaamaan begon de Rebetiko te veranderen. De muziek werd lichtvoetiger in tekst en muziekarrangement. Met de toenemende welvaart in Europa kwam ook het toerisme in Griekenland op gang. Dat had zijn weerslag op de Griekse muziek en de Rebetiko. De lichtvoetige Sirtaki dans, gespeeld op bouzouki konden de toeristen wel bekoren. Ook de film van Zorba de Griek uit 1964 maakte de muziek populair. Ook dichters kregen een grotere rol in de Griekse muziek waardoor de muziek romantischer van karakter werd. Het is ook in deze tijd dat de componist en zanger Mikis Theodorákis groot werd, onder andere doordat hij de muziek voor de film Zorba de Griek componeerde. Hieraast ziet u een lied over de bekendste Griekse dansstijl, de Sirtaki.
Sta op,dans de sirtaki
Sta op, dans de sirtaki
als je deze snelle bouzouki hoort spelen,
dans als een slimme kerel,
zodat de hele buurt ervan hoort.
Kom op, partner bij de schouder,
laten we beginnen met de rechtervoet,
en als je te moe bent van het dansen terwijl we onderweg zijn naar huis,
zal ik je in in de taxi zetten
Ik wil plezier maken, ik wil lachen,
en ik wil dat mijn stem wordt gehoord,
op de akkoorden van de bouzouki,
vanavond zak ik door.
Hoeveel ze ook zeggen dat het is, ik zal het betalen,
en ik trakteer de jongens op een drankje.
Ik wil trots op je zijn, hele avond.
*vetaald uit het Engels, bron: http://www.allthelyrics.com/forum/showthread.php?t=85058
1967 - 1974: opnieuw donkere tijden, het Griekse kolonelsregime
Voor de Rebetiko betekende dit opnieuw censuur, de Griekse kolonels hadden het niet op de oorspronkelijke thema’s van de vroegere Rebetiko en ze hadden het ook niet op artiesten die kritisch waren over het regime.
Griekenland kende ook na de Griekse burgeroorlog veel instabiliteit. Er was nog altijd een smeulend conflict tussen koningsgezinden en linkse republikeinen. Uiteindelijk mondde dat uit in een staatsgreep door kolonels, die Griekenland met harde hand zouden regeren. De kritische componist en politiek activist Mikis Theodorákis werd verbannen en zou pas na de val van het regime terugkeren. Hiernaast een lied van Mikis Theodorákis wat hij schreef tijdens het kolonelsregime. Het lied “het lachende kind” is onderdeel van de soundtrack van de film ‘Z” uit 1969. De film gaat over de politieke moord op de linkse activist Giorgios Lambrákis, in de aanloop naar de dictatuur. Z is een prachtige film die aan te raden is. De film geeft een beeld van de politieke instabiliteit in de jaren voorafgaand aan de militaire dictatuur.
Het lachende kind
Deze uitvoering wordt gezongen door Maria Farantouri, in de film is slechts een instrumentale versie van dit lied te horen.
Het was op een morgen in augustus, er was nog morgenrood,
Ik ging naar buiten om te genieten van de opbloeiende aarde,
dan zie ik een dochter, zij weent hartverscheurend, weeklagend,
breek mijn hart, de lachende jongen is verloren.
Hij was dapper en moedig en eeuwig zal ik jammeren,
Zijn vederlichte stappen, zijn zoete lach,
vervloekt zij het uur, vervloekt het ogenblik,
onze vijanden hebben het lachende kind gedood.
Was hij nu maar aan de aan de zijde van de leider gedood,
en was hij maar door de kogel van een Engelsman getroffen,
of gestorven in een hongerstaking in de gevangenis,
Dan was het mijn trots geweest, dat ik het lachende kind verloren heb.
Mijn koninklijke liefde, met liefde wil ik het je zeggen,
voor dat wat jij gedaan hebt, zal ik je eeuwig bewenen
omdat jij al onze vijanden gedood hebt,
Roem en eer naar het onverschrokken lachende kind.
*Voor deze vertaling heb ik twee bronnen gebruikt, een vertaling uit het Duits en een vertaling uit het Engels. De vertaling uit het Engels was nog gecorrigeerd door enkele mensen op het betreffende forum. De oorspronkelijke Griekse tekst staat ook bij de gebruikte bronnen, dus als iemand een betere vertaling heeft houd ik me aanbevolen.
Bronnen:
https://www.greeklyrics.de/uebersetzungen/17-laika/1566-to-gelasto-paidi.html en http://www.dalaras.com/forum/index.php?/topic/404-the-smiling-child/
1974 - 1980: herleving van de Rebetiko en terugkeer naar democratie
Mikis Theodorákis kon in 1974 terugkeren nadat het verschrikkelijke kolonelsregime haar macht in 1974 kwijtraakte en Griekenland weer langzaamaan de weg naar een democratie oppakte. Mikis Theodorákis werd als een held ontvangen en hield een groot concert. Het concert had als titel “Liederen van het vuur” en had een politiek geëngageerde inhoud. Met de terugkeer van de democratie en van Mikis Theodorákis werd ook de vooroorlogse Rebetiko geherwaardeerd. Artiesten als Giogio Dalaras begonnen nieuwe versies van deze klassieke Rebetiko op plaat te zetten en werden daarmee zeer populair.
Ik heb het je gezegd, en ik zeg het je weer
Ik heb het je gezegd, en ik zeg het je weer
Ik heb het je gezegd, en ik zeg het je weer ,
ga niet naar beneden naar de zee,
omdat de zee kan stormen,
hij zal je meenemen.
En als de zee mij meeneemt, waarheen zal ze me meenemen,
in diepe wateren,
mijn lichaam maak ik tot een boot,
mijn handen verander ik in roeispanen,
mijn zakdoek in een zeil,
ga aan boord en zeil naar de kust.
Ik heb het je gezegd, en ik zeg het je weer ,
schrijf me geen brieven,
omdat ik niet kan lezen,
en tranen overmannen me.
*Vertaald uit het Engels. Bron: http://www.stixoi.info/stixoi.php?info=Translations&act=details&t_id=22
1980 - heden: de Rebetiko blijft, Griekenland wordt een modern EU-land
Rebetiko is nog onverminderd populair, er worden nog steeds cd’s en dvd’s uitgebracht met Rebetiko, gezongen door hedendaagse artiesten als Arvanitakis en Glykeria. Ook Giorgio Dalaras maakt nog steeds goede muziek. Na het trauma van het kolonelsregime is Griekenland vanaf 1980 hard op weg om een modern Europees land te worden. In 1981 sluit Griekenland zich aan bij de voorloper van de huidige EU. In 2001 krijgt Griekenland samen met veel andere landen binnen de EU de euro. Helaas wordt Griekenland vanaf 2008 tot nu nog steeds geteisterd door de gevolgen van de wereldwijde economische crisis. Gelukkig is er één ding wat Grieken zullen blijven doen en dat is prachtige muziek maken. Hieronder een voorbeeld van oude Rebetiko opnieuw uitgevoerd door Giogo Dalaras.
Ik hou van je omdat je mooi bent
Ik hou van je,
ik hou van je dat je mooi bent,
ik hou van je dat je mooi bent,
ik hou van je omdat jij jij bent.
Ik hou van,
ik hou van de hele wereld,
ik hou van de hele wereld,
omdat jij erin leeft.
Je ra..,
Je raam dat gesloten is,
je raam dat gesloten is,
je raam dat dicht is.
Open,
open er een paneel van,
open er een paneel van,
zodat ik je beeltenis kan zien.
